گروه مترجمین لیان

چنانچه که می‌دانیم برقراری ارتباط و انتقال دانش دو حوزه اصلی و کاربردی ترجمه محسوب می‌شوند. در زمینه انتقال دانش جدای از حوزه نشر و رسانه، دانشگاه نیز بشکل گسترده‌ای با ترجمه سرو کار داشته و بدان نیازمند است. از اینرو بخش قابل توجهی از حوزه ترجمه به ترجمه‌هایی که اصطلاحاً آن را ترجمه دانشجویی نامیده‌اند اختصاص یافته است. می‌توان گفت تقریباً همه مترجمین کار ترجمه را با انجام ترجمه‌های دانشجویی آغاز می‌کنند و جز عده‌ی اندکی که بخت یارشان بوده و جذب شرکت یا سازمان بزرگی شده‌اند بقیه مترجمین کم و بیش سر و کارشان به ترجمه‌های دانشجویی می‌افتد و بیشتر از سر ناچاری چنین ترجمه‌هایی را می‌پذیرند. اما این مدل ترجمه دانشجویی چیست و اصلاً چرا به وجود آمده است؟ ریشه‌اش کجاست و  چه مسایلی حول آن وجود دارد؟ در این مقاله نگاهی ویژه به ترجمه دانشجویی و تبعات آن در حوزه ترجمه و حرفه مترجمی خواهیم انداخت.

در نگاه اول کندوکاو در ترجمه‌های دانشجویی و برخورد نقادانه با آن خصوصا از سوی یک مترجم بی‌مورد و چه بسا اشتباه به نظر برسد. ممکن است مترجمین بسیاری مخالف چنین پرداختی به این مسأله باشند چراکه هرچه باشد یکی از منابع درآمد مترجمین محسوب می‌شود. اما اگر دقیق شویم و پیامدهای آن را دنبال کنیم خواهیم دید آنچه که ترجمه دانشجویی نامیده می‌شود از جهات مختلف نه تنها به حوزه ترجمه و حرفه مترجمی بلکه به انتقال دانش و دانش‌جویان ما لطمه‌های بسیاری زده است.

در بیشتر موارد ماجرای ترجمه دانشجویی از اینجا آغاز می‌شود که استادی برای دریافت نمره پروژه  به دانشجویانش ترجمه – تقریبا ده صفحه – از کتاب یا مقاله‌ای را پیشنهاد می‌کند. بیشتر دانشجویان نیز که از عهده ترجمه متن برنمی‌آیند – حتی آنانی که دانش زبانی خوبی دارند کار برگردانی و ترجمه را سخت یافته و زمان مورد نیاز برای انجام آن را ندارند – به سراغ مراکز ارائه دهنده خدمات ترجمه رفته یا خود مترجمی پیدا می‌کنند تا در ازای مبلغی ترجمه متن را برایشان انجام بدهد. می‌توان گفت کمتر از یک درصد ترجمه‌های دانشجویی توسط خود دانشجویان انجام می‌شود. این موضوع را همه و خصوصا استادان دانشگاه می‌دانند و مسئله‌ای نیست که کسی آنرا منکر شود. یعنی به عبارت دیگر در دانشگاه‌های ما به روشنی – البته نه بطور مستقیم در این مورد – با پول نمره خریده می‌شود. این اساسی‌ترین مشکل به اصطلاح ترجمه‌های دانشجویی است. دانشجو بدون کوچکترین زحمتی متن ترجمه شده را به ازای مبلغی در حدود سی تا پنجاه هزار تومن از مترجمی گرفته و به دست استادش می‌رساند و  نمره مورد نظر آن را دریافت می‌کند. متأسفانه نه تنها پروژه‌های ترجمه بلکه تقریباً تمامی پروژه‌های دوره دانشجویی، از پاورپوینت گرفته تا پایان نامه را می‌توان به دکان‌هایی که انجام چنین کارهایی را به در و دیوار خود زده‌اند سپرد و در ازای مبلغی خیال خود را از انجام آنان راحت کرد. امروزه دیگر دانش کسب نمی‌شود، خرید و فروش می‌شود. حال اینکه چرا چنین مسئله‌ای نه بصورت پنهانی بلکه کاملاً آشکارا و حتی قانونی در کشور ما انجام می‌گیرد را دیگر باید از مسئولین مربوطه جویا شد.

از زاویه دیگری اگر به موضوع نگاه کنیم به این سؤال بسیار مهم می‌رسیم که چرا استادان دانشگاهی به دانشجویان خود که نه درسشان ترجمه است و نه سررشته‌ای در ترجمه دارند پروژه ترجمه می‌دهند. با پیگیری موضوع درمی‌یابیم که بیشتر این ترجمه‌ها برای استادان دانشگاهی منافع شخصی دربردارد: مقالاتی را که مرتبط با مدرک دکترایشان است یا اینکه جزو منابع مقاله یا کتابی است که در دست تهیه دارند یا اینکه صرفاً مطلبی چشم‌شان را گرفته و بد نمی‌بینند آنرا بخوانند برای ترجمه به دانشجویان‌ خود می‌سپارند. هرازگاهی هم به فکر چاپ کتابی به نام خود بعنوان مترجم یا مؤلف می‌افتند و برای انجام آن کتاب را (بصورت مساوی و عادلانه البته) بین دانشجویان خود تقسیم می‌کنند تا ترجمه‌ آن را در ازای نمره برایشان بیاورند. در ترجمه دانشجویی، دانشی منتقل نمی‌شود، دانشجو مطلبی یاد نگرفته و نفعی نمی‌برد. این دومین مشکل قابل توجه در مسئله ترجمه‌های دانشجویی است.

حال نوبت این است که بپرسیم آیا افراد موجود در چرخه ترجمه دانشجویی از اینکار راضی هستند؟ پاسخ به ظاهر مثبت است. مترجم در این میان پولی بدست می‌آورد، دانشجو به راحتی نمره‌ای کسب می‌کند و استاد نیز به رایگان صاحب ترجمه‌ای می‌شود. اما اینکار چندان رضایت هر کدام از طرفین معامله را جلب نمی‌کند. هزینه پرداختی برای ترجمه‌های دانشجویی بسیار کمتر از ترجمه‌های معمول بازار است. مترجمین تقریباً با نصف قیمت مجبور اند ترجمه‌های دانشجویی را بپذیرد و همین دریافت اندک پول باعث می‌شود که در کار خود سهل‌انگار بوده و ترجمه مناسبی ارائه نکنند. متأسفانه همین روش و رویکرد ترجمه کردن غیر اصولی و غیر متعهدانه به مرور زمان در ناخودآگاه مترجم نهادینه شده و باعث می‌شود کیفیت ترجمه‌هایش هیچ‌گاه به حد عالی و بی‌نقص نرسد. کیفیت پایین و پر اشکال ترجمه‌‌ نیز طبعا خوشایند دانشجویان نیفتاده و بیشتر اوقات آنان را از اینکار پشیمان می‌کند. استادان نیز به ترجمه روان و مورد نظر خود نرسیده و با متنی رو به رو می‌شوند که در بهترین حالت به بازبینی و ویرایش نیاز دارد که از حوصله یا جیب استادان فراتر است. بدین شکل حجم اصلی ترجمه‌های دانشجویی در نهایت روانه سطل زباله شده و هیچ بازدهی به همراه ندارند. این نیز یکی دیگر از معضلات اساسی ترجمه‌های دانشجویی است که هزینه و انرژی‌های صرف شده بسیار برای آن باعث انتقال دانشی نشده و عملا به هدر می‌روند.  

از طرف دیگر چون این آثار در هیچ کجا جمع‌آوری یا حتی ثبت نمی‌شوند احتمال اینکه یک متن واحد بارها و بارها توسط اشخاص مختلف ترجمه یا ارائه شود بسیار است. همین خلاء اطلاعاتی باعث شده که عده‌ای سودجو نیز بازار سیاهی برای ترجمه‌های دانشجویی به وجود بیاورند. با یک جستجوی ساده در اینترنت می‌توان سایت‌های مختلفی را یافت که ترجمه‌های دانشجویی آماده‌ای را برای فروش گذاشته‌اند. ناگفته پیداست که این واسطه‌ها بدون اطلاع مترجم این متون (که نام و نشانی ساده نیز بر روی اثر ترجمه خود ندارند) و حتی سفارش‌دهنده نخستین آنها مبادرت به فروش اینگونه ترجمه‌ها کرده و هیچ مبلغی از این فروش‌ها به جیب صاحبان اصلی آنها نمی‌رسد.

چنانچه عنوان شد ترجمه‌های دانشجویی از زوایای چندی چون خریدن نمره آن، هزینه پایین و کیفیت نامطلوب این نوع ترجمه‌ها، عدم داشتن کارایی و مهجور ماندن حجم اصلی آنها، کاستن  دقت مترجمین در فن ترجمه و ملکه ذهن شدن عادات غلطی در ترجمه کردن و... دارای اشکالات اساسی بوده و فاقد بازدهی کارا و موثر برای جامعه است. تغییر رویکرد و نگاه به این حوزه می‌تواند قدم بسیار مثبتی در انتقال دانش و کسب اطلاعات علمی بیشتر محسوب شود. برای نیل به این مهم اقدامات و طرح‌های اصلاحی خاصی می‌توان انجام داد که در مقاله جداگانه‌ای به چند مورد از آنها اشاره خواهیم کرد.  

نویسنده: کاوان بشیری